به گزارش فرهنگ امروز به نقل از سایت انسان‌شناسی و فرهنگ؛ ناصر عظیمی در یادداشتی برای نود و پنجمین سالگشت جنبش و انقلاب جنگل این گونه نوشت:

کوچک خان نیز به رسم زمانه و در شرایط استبدادِ مطلق قاجاری، قدرت را از لوله ی تفنگ نشانه رفته بود اما او برخلاف همرزمانش در کشتنِ حتا دشمنانش بس محافظه کار و حتا بیزار بود. این وجه از شخصیت کوچک خان همیشه مورد انتقاد بسیاری از همرزمانش هم در جناح راست جنگل و هم در جناح چپ آن قرار داشت و به خاطر آن برخی او را ترسو و غیرانقلابی می نامیدند. جالب است که همین وجه از سیمایش تا امروز چندان مورد توجه نبوده و برجستگی این خصیصه ی انسانیِ یک انقلابیِ تفنگ به دوش را که بر خلاف معمول عدم خشونت را در متنِ مرگ و زندگی، جایگزین خشونت انقلابی کرده بود، چندان نمایانده نشده است. گویی ما نیز در ناخودآگاهمان برای شخصیت هایی در چنین موقعیتی، این گونه رفتارها را بر نمی تابیم!. اجازه می خواهم تا نمونه هایی ارائه کنم که در کانتکست تاریخی زمانه و حتا در طول انقلاب های قرن بیستم کمتر معمول بوده است.

 در کشته شدن مفاخر الملک

  در همان اوایل که کار جنگلیان بالا گرفت و نامشان بر سرِ زبان ها افتاد، مفاخر الملک که پله های قدرت را با سرعت برق و باد پیموده بود و به ریاست شهربانی رشت رسیده بود، در معیت کنسولگری روسیه در رشت برای خاموش کردن صدای جنگلیان، فراتر از وظیفه اش، پا پیش گذاشت. ابتدا در دستگیری، بازجویی و شکنجه ی جنگلیان حد نگذاشت اما به زودی به تحریک کنسول روس تصمیم گرفت که به کسما برود و ضمن سرکوب جنگلیان در آن دیار ، زنده یا مرده ی کوچک خان را با خود به رشت بیاورد. در مدتی کوتاه با کمک کنسولگری روسیه در رشت نیرویی بزرگ به هم زد، از آب پسیخان گذشت، جمعه بازار، صومعه سرا و کسما را فتح کرد و ضمن غارتگری های زشت، مغرورانه اقدامات سبکسرانه ای انجام داد. اما در حمله ی مجاهدین جنگل سربازانش تسلیم و خود نیز دستگیر شد. دانست که طبق معیارهای زمانه، حکمش اعدام است. از کوچک خان خواست که او این کار را در حقش نکند. کوچک خان نیز چنین کرد و دستور داد تا او را در خانه ی یکی از مجاهدین جنگل به نام «صالح» در کسما نگهدارند و البته گفت که باید محاکمه شود. او تاکید کرد که کسی نباید به او صدمه ای برساند. این گونه سخن گفتن و موضع گیری کوچک خان برای کسانی که او را می شناختند معنی و مفهوم مشخصی داشت. به طور عموم برای تخفیف مجازات و یا رهایی افراد از دست مجاهدین جنگل چنین می کرد. به گفته ی ابراهیم فخرایی « لیکن به این دستور ترتیب اثر ندادند و مفاخر الملک با ضربه تیر موزرِ«محمد حسن»[خواهر زاده ی حاج احمد کسمایی] در خون خود غلطید و از پای درآمد» (فخرایی۱۳۵۷ ص۷۰). فخرایی می نویسد که این کار به دستور حاج احمد کسمایی یکی از دو رهبر اصلی تشکیلات جنگل در این سال ها بوده است . زیرا به گفته ی او «خواهر زاده بدون اجازۀ دایی جرات مبادرت باین کار را نداشت». کوچک خان پس ازاین اقدام «آزرده خاطر گشت که چرا در بارۀ یک اسیر اینطور رفتار شده و شاید یکی از علل اختلافات بعدی میرزا و حاجی احمد از همین مسئله ریشه گرفته باشد»(ابراهیم فخرایی،همان ص۷۰). کوچک خان متاثر از این واقعه، همه سربازان اسیر شده ی مفاخر الملک را جمع می کند و می گوید« ما همه برادریم و گرچه این انتظار را از برادارنمان نداشته ایم که بجنگ ما بیایند... از این تاریخ هر کس مایل باشد میتواند با استغفار از گذشته در کنار ما قرار بگیرد و هر کس مایل نباشد آزاد است هر کجا که دلش میخواهد برود... میرزا[دستور داد] به همه خرجی[راه] بدهند و[به سربازان مفاخر الملک] توصیه کرد که چشم و گوششان را باز کنند و آلت دست قرار نگیرند»(همان،ص۷۱).

ارمنی کشی در ایران جایی ندارد !

می دانیم که در جریان جنگ جهانی اول و از سال ۱۹۱۵ (برابر ۱۲۹۴ خورشیدی) در امپراتوری عثمانی به گفته ی ارمنیان کشتار وسیعی از آنان به راه افتاد که برخی آن را تا بیش از یک میلیون نفر نیز گفته اند. دولت ترکیه این آمار را قبول ندارد ولی کشته شدن شمار زیادی از ارمنیان را در جریان جنگ اول در امپراتوری عثمانی کتمان نمی کند اما معتقد است که آنان به دلیل مصائب جنگ جان خود را از دست داده اند. همان گونه که دیگر اقوام نیز کشته شده اند. اما بسیاری از کشورها این واقعه را یک کشتار و قوم کشی می دانند. از جمله متحد عثمانیان در جنگ اول یعنی کشور آلمان از مواضع خود در این واقعه انتقاد کرده است. غرض آن که پس از این واقعه در عثمانی، زمانی که  جنگلیان در جنگ با قوای اشغال گر انگلیسی ها در گیلان،  رشت را برای مدت کوتاهی به تصرف در آوردند، یکی از افراد جنگلی به نام « عثمان افندی» دسته ای تشکیل می دهد و با استفاده از هرج و مرج پدید آمده در این شهر، در صدد آزار ارمنیان در رشت بر می آید. برخورد کوچک خان در این زمنیه جالب است. داستان را از زبان صادق کوچک پور که با عثمان افندی نیز دوستی داشته و خود این زمان یکی از فرماندهان جنگلی حاضر در رشت بوده بشنویم:« در همین حین خبر رسید که عده ای از مجاهدین ترک[جنگلی] به خانه های ارامنه هجوم برده و قتل و غارت می کنند. میرزا عده ای را به همراهی من مامور کرد که فوری از عملیات بی رویه آنها جلوگیری نمایم. ما فوری به طرف سید ابوجعفر[میدان شهرداری امروز و اطراف قبر استاد جعفر] حرکت کردیم. دوقسمت شدیم. عده ای به طرف خانۀ اوادیس که مرکز ارامنه بود و من به طرف بازار حرکت کردم. نزدیک تخت داروغه که رسیدم، دیدم عثمان افندی با پانزده نفر مجاهد به طرف «جیر کوچه» میروند. آن ها را متوقف کردم. عثمان افندی با من رفیق بود. گفتم ارامنه ایرانی همه برادر ما هستند و میرزا از این اقدام شما خیلی عصبانی است و مرا مامور جلوگیری کرده است و من باید شما را به حضور میرزا ببرم. اطاعت کرد. به اتفاق پیش میرزا رفتیم. آن ها ارشاک ارمنی را که مهمانخانه چی بود کشته بودند. میرزا همین که عثمان افندی را دید به او تغیر کرد [توپید] و گفت: شما ماجرای جنگ ارمنی و مسلمان را تازه کرده اید. شما دشمنان مشترک ما را که انگلیس ها هستند و در دو قدمی ما سنگر بندی کرده  و عده ای از هموطنان ما را به خاک و خون کشیده اند رها کرده اید، عده ای از ارامنه را که بی پناه و دفاع هستند، می خواهید انتقام بگیرید. این عملیات شما ضربت بزرگی به ما وارد کرده است و دیگر بوجود شما در رشت احتیاجی نیست. فوری با همراهان باید به جنگل بروید. به آن ها مجال صحبت نداد و روانه جنگل نمود و به من دستور داد که شما وسایل رفاه و تامین جانی خانواده های ارامنه را فراهم کنید و من به طرف خانۀ اوادیس حرکت کردم. خیلی از خانواده های فقیر[ارمنی] آنجا جمع شده بودند. با رئیس هیئت ارامنه ملاقات کردم. او خیلی وحشت داشت و باور نمی کرد که میرزا از این اقدامِ ترکها متنفر است. وقتی که فهمید میرزا آن ها[عثمان افندی و همراهانش] را از شهر بیرون فرستاده[و به جنگل تبعید کرده است]،  به خانه اوادیس آمدیم و در حق میرزا دعا گفت»(صادق کوچک پور، خاطرات۱۳۶۹، ص۱۳ به کوشش محمد تقی میر ابوالقاسمی).

در جنگ سسار

 جنگ معروف به سسار در روستای سسارِ فومناتِ آن روز بین جنگلیان و قزاق های روسیِ اشغال گرِ گیلان اتفاق افتاد. قزاق ها با تمام قوا برای نابودی کوچک خان و یارانش به این حمله دست زده بودند. دکتر شاهپور آلیانی نوه ی حسن خان آلیانی در کتاب «نهضت جنگل وحسن خان آلیانی» از  نبردی در سسارِ آلیان می گوید که کوچک خان جنگلی ها را از کشتنِ سربازانِ قزاقِ روسیِ شکست خورده و در حال فرار منع می کند و همین امر موجب اختلاف بین کوچک خان وحسن خان آلیانی یکی از رهبران قدرتمند جنگل می شود. در واقع در اینجا نیز او با مرد قدرتمند دیگری همانند حاج احمد کسمایی بر سر خشونت درگیر است. ما می دانیم که اختلاف بر سر همین موضوع که دکتر آلیانی  از آن سخن به میان آورده، در تشکیلات جنگل بین کوچک خان و مرد قدرتمند آن روزهای جنگل حسن خان آلیانی اختلاف شدیدی بروز می کند:« در سسار آلیان ، جنگ سخت بین قزاق ها وجنگلی ها در گرفت که جنگلیان پیروز شدند. عده ای هم[از جنگلی ها] شهید گشتند وگروهی زخمی. تعدادی از دشمن نیز اسیر شدند. قزاق ها عقب نشستند و متواری شدند. معین رعایا[حسن خان آلیانی]دستور تعقیب قزاق ها را صادر می کند تا بقیه نیز نابود شوند وجنگلیان روحیه بگیرند چرا که در این هنگام به علت مشکلاتی چند روحیه مجاهدان جنگل رو به ضعف بود. مرحوم میرزا موافقت نمی کند و از معین رعایا می خواهد بهتر است که شهدا را شست و شو دهیم وکفن ودفن نماییم، آنگاه قزاق ها را تعقیب کنیم. معین رعایا نمی پذیرد و می گوید: اینان شهیدند و نیازی به شست و شو ندارند و با لباس[هم] می توان دفن کرد » (شاهپور آلیانی ۱۳۷۹ص ۴۰). دکتر آلیانی با تایید اقدامات حسن خان آلیانی می نویسد« این امر موجب کدورتی اندک بین میرزا و معین الرعایا می شود. البته معین الرعایا در بین عموم با میرزا کمتر مشاجره می کرد اما پنهانی و در نشست های خصوصی مشاجره هایی داشتند [ولی] در این مورد، [حسن خان آلیانی] تحمل نکرد و جلوی او ایستاد زیرا او باید پاسخگوی مردم آلیان باشد که خود را درقبال آنان مسئوول می دانست...این بود که معین الرعایا میرزا را با افرادش[درآلیان] تنها می گذارد و [به صورت قهر] به بیجار[کردستان] می رود»(شاهپور آلیانی۱۳۷۹ ص۴۰). هر چند دکتر آلیانی می گوید که بین کوچک خان و حسن خان«کدورتی اندک» اتفاق می افتد اما ما می دانیم که این کدورتِ اندک به مشکلی بزرگ منتهی می شود و در نهایت کوچک خان کسی را برای آوردن حسن خان به کردستان می فرستد.

در راهپیمایی بزرگ جنگلیان

 بعد از این که حاج احمد کسمایی یکی از دو رهبر اصلی جنگلی ها در ۷ اسفند ماه سال ۱۲۹۷ خورشیدی خود را به دولت وثوق الدوله تسلیم کرد، معلوم شد که بحرانی بزرگ برای جنگلی ها در غرب گیلان فرا رسیده است. ماندن جنگلی ها در کسما و گوراب زرمیخ به هیچ وجه میسر نبود. با تسلیم شدن حاج احمد کسمایی ، سردار معظم خراسانی(تیمور تاش بعدی) حاکمِ وقت گیلان و قوای انگلیس مشترکاً اعلامیه ای صادر کردند که همه ی جنگلی ها باید خود را بی هیچ شرط و شروطی تسلیم کنند و یا منتظر حمله ی قوای دولتی و انگلیسی باشند. به ناگزیرکوچک خان و یارانش یک ماه  و نیم بعد از تسلیم حاج احمد در اواخر فروردین ۱۲۹۸ خورشیدی دست به یک راهپیمایی بزرگ به سمت شرق گیلان زدند. مجاهدینِ همراه کوچک خان به هزار نفر می رسیدند. آنها قدم به قدم مورد حمله ی طیاره های انگلیسی، قوای قزاق دولتی،  نیروهای بسیج شده ی فئودال ها و اربابان محلی  قرار داشتند که فکر می کردند مرگ جنگلی ها فرا رسیده و می توانند در افتخار شکست کوچک خان و جنگلی ها شریک شوند!. جنگلی ها بعد از وارد شدن به لاهیجان به همراه دکتر حشمت به صورت نوعی فرار به جلو به سمت تنکابن به حرکت درآمدند. در این حرکت بود که قزاق های دولتی در تعقیب جنگلی ها  شبیخون های کشنده می زدند و قصد داشتند کار را تمام کنند. اما کوچک خان مرتب به مجاهدین جنگل توصیه می کرد حتی المقدور از رویارویی با سربازان قزاق دولتی دوری کنند و به ویژه از کشتن سربازان قزاق که همگی از طبقه ی پایین جامعه بودند، بپرهیزند. این توصیه ها به گونه ای بود که گروهی از فرماندهان مجاهدین و به ویژه خالو قربان را سخت عصبانی کرده به طوری که آنان در مقابل کوچک خان ایستادند و از فرمان او سرپیچی کردند. روایت این واقعه را محمد علی گیلک نویسنده ی کتاب انقلاب جنگل که همراه راهپیمایان بوده چنین ثبت کرده است:« بغیر از کوچک خان که در اثر صحت مزاج و زور و بینه و یا علل و جهاتی دیگر اینهمه مصائب را با روی باز و چهرۀ گشاده استقبال میکرد و مثل همیشه خندان و بشاش به نظر می رسید، بقیه[پس از طی مسافتی طولانی و دسته و پنجه نرم کردن با مرگ و زندگی ] بکلی پژمرده و زرد و لاغر شده بودند. حتی اسبها نیز قدرت راه رفتن نداشتند. در یک چنین وقتی، چند نفر از سردسته های مجاهدین جلو میرزا را گرفته با آنکه همه وقت نسبت به او با ادب رفتار میکردند در نهایت تندی گفتند : علت اینهمه بدبختی این است که از دشمن فرار میکنیم. میرزا با سیرۀ همیشگی وادب جواب داد ما نباید به برادر کشی رضایت بدهیم. از این جواب، آن جمع عصبانی شده و به قزاقها دشنام هایی سخت داده و میرزا را نیز تهدید کردند. کوچک خان سر را پایین انداخت و گفت خود دانید و حرف دیگری نزد. نفرات تصمیمی به جنگ گرفتند و خالو قربان ریاست آنها را به عهده گرفت. مجاهدین عوض آنکه به حرکت خود ادامه دهند به عقب برگشتند و با قزاقها دست به یقه شدند و جنگ سختی در گرفت و عده ای از آنان را کشته و بقیه را تا چند فرسخ دنبال کردند و بالاخره کاری شد که قزاقها از آن پس جرئت نکردند به تعقیب بی باکانۀ خود ادامه دهند»(محمد علی گیلک ،۱۳۷۱ ص۲۰۲). همین اتفاق در نزدیکی تنکابن در جایی که  خستگی و دشواری راه، امان از همه بریده و سربازان قزاق دولتی هم در هر جایی کمین کرده بودند، بازهم از طرف یکی دیگر از فرماندهای جنگلی یعنی فرمانده نصرالله تکرار شد. صادق کوچکپور که در محل حاضر بوده می نویسد که کوچک خان در جواب این اعتراض گفت که :« جنگ با قزاقان [دولتی]یک نوع برادر کشی است. آن ها آلت دست انگلیسی ها شده و با پول آن ها دنبال ما می آیند. ما هم[برای این که به کشتن آن ها مجبور نشویم] اینقدر آن ها را به راه های صعب العبور می کشیم تا خسته شوند، بالاخره شاید پشیمان شوند» (کوچکپور۱۳۶۹ ص۲۲).

در عقب نشینی نیروهای انگلیسی از انزلی و رشت

قوای انگلیسی از تابستان ۱۲۹۷ خورشیدی که ارتش تزاری در اثر  انقلاب اکتبر در گیلان رو به تلاشی رفت، جای این ارتش را در گیلان پر کرد. بعد از استقرار این نیرو در گیلان، آن ها با کمک سردار معظم خراسانی، ابتدا حاج احمد را از جنگلی ها جدا کردند و سپس با حمله به آنان، وادارشان کردند تا از غرب گیلان یعنی جایگاه اصلی شان فرار کنند. جنگلی ها دست به راهپیمایی بزرگ به سمت شرق زدند. می دانیم که در همین راهپیمایی بود که دکتر حشمت پس از تسلیم خود به قوای قزاق دولتی و نیروهای انگلیسی و در برابر چشمان قوای دولت متمدن انگلیسی به سبک قرون وسطا و بدون محاکمه ای اعدام شد.

   اما از اردیبهشت سال ۱۲۹۹خورشیدی و با روی کار آمدن بلشویک ها در جمهوری آذربایجان و تاراندن قوای ژنرال دنیکن فرمانده ی دریایی ضد انقلابیون سفید در دریای خزر به طرف انزلی و سپس حمله ی بلشویک ها به این بندر، روشن بود که نیروهای انگلیسی حامی ژنرال دنیکن در رشت و انزلی ممکن است دست به عقب نشینی از گیلان بزنند. سرانجام روز موعود فرا رسید و انگلیسی ها با حمله ی بلشویک ها به انزلی و فعال شدن جنگلی ها در رشت و انزلی شروع به تخلیه و عقب نشینی از انزلی و رشت کردند. اکنون زمان مناسبی بود تا جنگلی ها انتقام حمایت بی دریغ آن ها از قوای قزاق دولتی و اشغال گری را بگیرند. احسان الله خان در همین اندیشه بود. او در خاطراتش می نویسد که :« من که به نظرم می رسید انگلیسی ها مجبور به عقب نشینی شده از راه بزرگ انزلی، رشت، قزوین حرکت خواهند کرد، به کوچک خان پیشنهاد کردم یک دسته مجاهد به ناحیه «سیاه رود»[در نزدیکی امام زاده هاشم]بفرستند که ضد عقب نشینی انگلیسی ها عمل کند اما کوچک خان این پیشنهاد را رد نمود»( خاطرات احسان الله خان۱۳۸۵ ص۱۴۸ به کوشش فریدون نوزاد). کوچک خان نه تنها شبیخون زدن از پشت به دشمنش را به هنگام عقب نشینی در سیاه رود نمی پذیرد بلکه پیشنهاد شبیخون دیگری را در خمام نیز از طرف احسان الله خان رد می کند:«من[بازهم] به کوچک خان پیشنهاد کردم حال که او موافق نیست دسته ای به سیاه رود بفرستد، در خمام بین رشت و انزلی موضع گرفته، آماده باشیم و هنگامی که بلشویک ها از روبرو[به انگلیسی ها] حمله می کنند ما نیز از پشت، دست به حمله بزنیم. کوچک خان این پیشنهاد را نیز نپذیرفت. آنوقت من به ابتکار خود چند نفر را به رشت و انزلی فرستادم»( احسان الله خان، همان، ص۱۴۹).

در حمله ی بلشویک ها به  قوای جنگلی ها در فومنات

 در ۹ مرداد ۱۲۹۹ خورشیدی جناحی از جنگلی ها به رهبری احسان الله خان به همراه بلشویک های حزب عدالت(حزب تازه تاسیس کمونیست ایران) و با حمایت ارتش سرخِ دولت شوروی در گیلان کودتایی علیه دولت کوچک خان در رشت انجام دادند و دولت کوچک خان سقوط کرد و قدرت به دست بلشویک ها افتاد. در این زمان کوچک خان مدتی بود که رشت را ترک کرده و به فومنات یعنی مقر همیشگی خود رفته بود. بلشویک ها پس از به دست گرفتن قدرت در رشت، انزلی ولاهیجان به تعقیب جنگلی ها در غرب رودخانه ی پسیخان پرداختند. هدف ظاهراً این بود که به طور کلی کوچک خان و طرفدارانش را در فومنات یعنی مقر سنتی و همیشگی شان نیز سرکوب کنند. آنها رهسپار این دیار شدند. این در حالی بود که کوچک خان در ۱۰ مرداد یعنی یک روز پس از کودتا نامه ای به مدیوانی یکی از اصلی ترین فرماندهای ارتش سرخ و حامی کودتای ۹ مرداد  نوشته و تاکید کرده بودکه « دوایر رشت و انزلی را تخلیه و بشما واگذاشتیم و گفتیم ما گوشه گیری اختیار میکنیم تا شما اداره نمائید »(فخرایی۱۳۵۷، ص۲۹۱). او قدرت را به آسانی به آن ها واگذار کرده بود.

با این حال  قوای دولت بلشویکی در رشت پس از دستیابی به تمام قدرت به سوی فومنات در پی جنگلی ها روان شدند . آن ها در رودخانه ی پسیخان یعنی مرز نشین سنتی جنگلی ها با صادق کوچکپور یکی از فرماندهان جنگلی ها روبرو می شوند. کوچکپور بدون اطلاعِ کوچک خان با دسته ی مجاهدین زیر فرمانش در مقابل نیروهای بلشویک می ایستد و مقاومت می کند. کوچک خان که این زمان در فومن بوده بلافاصله پس از اطلاع از درگیری کوچکپور با بلشویک ها از طریق تلفن کوچکپور را فرا می خواند و با تندی پیغام می دهد که عقب نشینی کرده و «فوری به طرف فومن حرکت کند»( کوچکپور،همان، ص۴۳۶).  کوچکپور از این دستور کوچک خان سخت دلگیر می شود. او می نویسد که :«  صبح[فردا] میرزا با عده ای از فومن پیش من آمد که از این جریان پکر بودم. از من دلجویی کرد و گفت ما با بلشویکها جنگ نداریم و صلاح نیست با آنها معارضه به مثل نمائیم. بالاخره آنها متوجه اشتباهات خود خواهند شد. [وبعد] دستور داد که [برای جلوگیری از جنگ با بلشویک ها] جمعه بازار را تخلیه و به طرف جنگل[فومن] حرکت کنیم»( کوچکپور ، ص۴۳). اما نیروهای بلشویک برای تمام کردن کار جنگلی ها و یا  سرکوب شدید شان از آب پسیخان گذشتند، ملاسرا ،جمعه بازار و شفت یعنی قلمرو سنتی جنگلیان را به اشغال درآوردند. کوچک خان مرتب برای احتراز از برادر کشی دستور عقب نشینی می داد . صادق کوچک پور که خود یکی از فرماندهان دسته های مجاهدین بود در خاطرات خود می نویسد که عقب نشینی های پی در پی کوچک خان مقابل بلشویک ها با این استدلال که نباید برادر کشی کنیم، سرانجام صدای مجاهدین جنگل را درآورد.  او می نویسد:« سربازان شوروی[بلشویک ها] از پسیخان عبور نمودند. در جمعه بازار با مشهدی انام[ یکی از فرماندهان سابق جنگلی ها که حالا به طور مستقل و جدا از کوچک خان بود] مشغول جنگ شدند. من از فلاح آباد تا فومن پستهایی گذاشته بودم که مراقب باشند. قضیه را به میرزا گزارش دادم. دستور داد که در جنگ جمعه بازار[ با بلشویک ها] شرکت نکنم و اگر بلشویک ها خواستند به منطقۀ فومن که امنیت آنجا به من محول شده بود تجاوز کنند از آنها جلوگیری نمایم....بعد از سه روز مشهدی انام کشته شد و سید جلال چمنی بجای او عهده دار جنگ شد... روس های[بلشویک] توپخانه را به کار انداختند. توپ ها در پل گاز رودبار[ً در حوالی جمعه بازار] کار گذاشته [شده]بودند. از آنجا به طرف صومعه سرا تیراندازی می شد. بیشتر گلوله ها به خانه های مردم می ریخت. من از این موضوع خیلی ناراحت بودم تا اینکه تصمیم گرفتم که برخلاف میل میرزا برای رهایی مردم بیچارۀ صومعه سرا داخل کارزار شوم». او می گوید « موقعی [ که]مشهدی انام در جمعه بازار می جنگید یک نامۀ تضرع آمیز به من نوشته بود و از من تقاضای کمک نموده بود. بعد که[در جنگ با بلشویک ها] کشته می شود در من خیلی تاثیر کرده بود و از فوت او خیلی تاسف خوردم. [حالا]در جنگ صومعه سرا نیز سید جلال یک نامۀ تند و خشن به من نوشته بود. جملات، خیلی زننده بود. مثلاً شما غیرت ندارید... من جواب نامه را ندادم ولی چگونگی را به میرزا نوشتم...و نوشتم چه شما اجازه بدهید و چه اجازه ندهید من تصمیم گرفته ام که بلشویکها را از این حدود برانم»( صادق کوچکپور۱۳۶۹صص۴۷ -۴۸). کوچک خان در حالیکه بلشویک ها علیه او در رشت کودتا کرده و سپس به قلمرو سنتی جنگلی ها که از ابتدای شروع جنبش جنگل تا پیروزی انقلاب همیشه در غرب رودخانه ی پسیخان به آنان تعلق داشت، تجاوز کرده بودند به دلیل چیزی که برادرکشی می نامید، دستور مقاومت به مجاهدین جنگل در مقابل تجاوز نیروهای ارتش سرخ و قوای دولت بلشویکی در رشت نمی داد. سرانجام کوچکپور می نویسد که خود بدون اجازه ی کوچک خان با کمک دیگر مجاهدین دست به حمله زده و نیروهای احسان الله خان، خالو قربان و ارتش سرخ را وادار به عقب نشینی به شرق رودخانه ی پسیخان می کند. اما جالب است که کوچکپور می نویسد  :« این اقدامات من به گوش میرزا رسید ، خیلی ناراحت شد. از طرفی، سید جلال و همراهان او خوشحال و مرا قهرمان این جنگ نامیدند»(همان، ص۵۰).

این موارد تنها نمونه های اندکی از روایت هایی است که همرزمان کوچک خان چه موافقانش و چه مخالفانش نقل کرده اند و جالب است که در تمام موارد بالا او مورد انتقاد بوده است. او برخلاف عرف و اخلاق زمانه از خشونت پرهیز می کرد و کوشش داشت تا  جنگ را به صحنه های کشتن نفرت انگیزی از دشمنان خود تبدیل نکند.

آیا او « ماندلا»ی ایران نبود؟

کوچک خان در متن وکانتکست تاریخی بسیار متفاوتی از دوره ی «ماندلا» زندگی می کرد. ما می دانیم که ماندلا در دهه ی ۱۹۶۰ با مبارزه ی مسلحانه و خشونت آمیز با آپارتاید و نژاد پرستان در آفریقای جنوبی شروع کرد اما سرانجام رسید به مبارزه ی عدم خشونت. هنگامی که در آفریقای جنوبی، انقلاب به پیروزی رسید ، لحظه انتقام  از طرف سیاهان بر علیه ی سفیدپوستان نژاد پرستِ بی رحم فرا رسیده بود. همه چیز حاکی از قتل عامی گسترده می داد. اما او جمله ی تاریخی «ببخش و فراموش مکن» را در خطاب به سیاهان خشمگین گفت و نفوذ معنوی او چنان بود که سیاهان آرام شدند و به رفتاری متمدنانه تر از سفیدها دست یازیدن. این است نقش تاریخی شخصیت در تاریخ بشر و همین است که نام او بر جامانده است و خواهد ماند. نزد همه ی بشریت . فارغ از نژاد، ملت ، دین و ایدئولوژی. اگر نبود خشم وخروش انتقام گیری سیاهان از چند دهه خشونت سفید پوستانِ انگلیسی تبارِ به اصطلاح متمدن، او حتا ظرفیت آن را داشت که گامی فراتر نهاده و بگوید:« ببخش و فراموش کن». وقتی« انسان، دشواری وظیفه است»، چه وظیفه ای برای انسان بالاتر از « صلح، مهر و مدارا» ست. برای همین است که ماندلا در« روح این جهان بی روح» حلول کرده است و هر جا خشونتی ست، روح او غمگین، هر جای عشق و مدارا و همزیستی است، روحش به پرواز در می آید و حی و حاضر لبخند می زند. روح او حاضر است و ناظر، چه غمگین و چه شاد.

نلسون ماندلا

 کوچک خان نیز از تبار ماندلا بود. شاید بهتر است بگوییم که ماندلا از تبار کوچک خان بود.  زمانی که انقلاب جنگل در گیلان در ماه جون سال ۱۹۲۰به پیروزی رسید، ماندلا کمتر از دو سال داشت و کوچک خان در این زمان هنوز در کانتکست تاریخی قرون وسطای ایرانی زندگی می کرد. یک جامعه ی شرقی که حتا پس از انقلاب مشروطیت و آمدن قانون ، دوست فرهیخته اش دکتر حشمت را می توانستند در حضور نیروهای انگلیسیِ متمدن، در مقابل چشمان رشتیان، بدون محاکمه ای به دار بکشند. جالب است که از این منظر آنان هر دو در مقابل دولت فخیمه ی انگلیس ایستاده بودند . برای حریت و حقوق انسان.

آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود، وقتی دشمن خونی اش مفاخر الملک را که آرزوی  مرگش را داشت، می توانست ببخشد و از کشتن او به قول فخرایی « آزرده خاطر» شود و همه ی سربازانی را که به کشتنش آمده بودند، آزاد کند و«خرجی راه » بدهد و پدرانه هشدار داد که « آلت دست قرار نگیرند».

 آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود، وقتی از آزار و اذیت به قول خود برادران ارمنیِ دگراندیشش بر می آشفت و تکفیری زمانه ی خود را ، تبعید می کرد از دیار رشتیان به جنگل . او از جنگلیان نبود که از جنگلیان شهر پناه برده به بیشه های جنگل. او همانند سعدی، شاعر بشردوست ایرانی که گفته بود«بنی آدم اعضای یک پیکرند»، همه را از آدم ابوالبشر می دانست. چه مسلمان ، چه مسیحی. خدای او رحمان و رحیم بود و آویزه ی هر دو گوشش همواره دو آیه  از قرآن بود :«لا اکراه فی الدین»،« یستمعون القول و فیتبعون احسنه».

آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود، وقتی که  از تعقیب وکشتن سربازانِ  روسی ِ شکست خورده که میهنش را اشغال کرده بودند، سرباز می زد و کسانی را که  به قصدِ تعقیب و کشتن سربازانِ شکست خورده، تیغ به دست، هلهله زن و کف آلود برای روحیه دادن به مجاهدینش !  باز می داشت و بهانه می تراشید .

کوچک خان

آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود، وقتی که در راهپیمایی بزرگ جنگلیان تمام گزمه های ظلم، بسیج شده بودند تا در مرگ او افتخار ی برای خود کسب کنند اما او سخت مراقب بود که گزمه هایش کمتر کشته شوند و چه آزرده و غمگین سر به زیر می افکند وقتی حتا یارانش در کشتن دشمنانش از هم سبقت می گرفتند.

 آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود، وقتی رفقای همرزمش صحنه ی انتقام برای دشمنان انگلیسی برنامه ریزی کرده و او را دعوت به شبیخون زدن می کردند و او هر بار شبیخون ارتش شکست خورده را رد می کرد، حتا اگر ارتش قدرت زمانه باشد که آفتاب در امپراتوریش غروبی نداشت.

آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود، وقتی با همه ی مبارزه ی طولانیِ مرگ و زندگی در راه انقلابش، قدرت را دو دستی وانهاد و سخاوتمندانه گفت که «« دوایر رشت و انزلی را تخلیه و بشما واگذاشتیم و گفتیم ما گوشه گیری اختیار میکنیم تا شما اداره نمائید ». او فقط یک ماه به قدرت چسبید و سپس این شیرین ترین عطیه ی دنیایی را وانهاد. ماندلا هم یک دوره ریاست جمهوری را پذیرفت و در مقابل اصرار مردم دیارش گفت که بگذار دیگران هم تجربه کنند.

آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود، وقتی که همرزمان بلشویکش که به ظاهر آرزوی واحدی در سر داشتند او را از قدرت به زیر کشیدند و فراریش دادند به بیغوله های جنگل های فومنات و در همان جا نیز آسوده اش نگذاشتند و برای کشتن او حمله ور شدند و او به یاران مجاهدش دائماً دستور عقب نشینی می داد،. چرا که روح بزرگش بر آن بود که« ما با بلشویکها جنگ نداریم و صلاح نیست با آنها معارضه به مثل نمائیم. بالاخره آنها متوجه اشتباهات خود خواهند شد».

آری کوچک خان نیز ماندلای زمانه ی خود بود و ماندلای زمانه ی ما نیز می تواند باشد اگر چشم ها را بشوییم و جور دیگری بنگریم ، به انسان، به قدرت، به دیگران و دیگر اندیشان ، به کودکان، به ....

................................................................................................................................................................................

·      این یادداشت برای نود و پنجمین سالگرد انقلاب جنگل نوشته شده و در مجله ی گیله وای شماره ی ۱۳۵ چاپ رشت انتشار خواهد یافت. سایت انسانشناسی و فرهنگ نیز در همکاری قدیمی و پیشین خود با مجله ی گیله وای رشت، این یادداشت نویسنده را که مدیر بخش فرهنگ گیلان در سایت انسان شناسی و فرهنگ است، انتشار می دهد.